Hitteberoerte
De laatste jaren zien we dat de Nederlandse zomers steeds warmer worden en warmterecords worden gebroken. Hierdoor worden in toenemende mate hittegerelateerde aandoeningen gezien. Met name in specifieke groepen, zoals ouderen, kunnen hittegerelateerde aandoeningen ernstige en soms dodelijke gevolgen hebben. Echter, ook zware inspanning kan een (mede)oorzaak zijn van hitteletsel. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de inspanning gerelateerde hitteberoerte; In Nederland overlijden bijv. jaarlijks tijdens sportevene-menten mensen als gevolg van een inspanning gerela-teerde hitteberoerte. Daarom is het essentieel om hitte-beroerte snel te herkennen en te behandelen om orgaanfalen en overlijden te voorkomen.
Warmteregulatie in het lichaam
De temperatuurregulatie in het lichaam is een balans tussen de warmteproductie in het lichaam en het verlies van warmte van het lichaam naar de omgeving. De hypothalamus in de hersenen is verantwoordelijk voor de regulatie van de lichaamstemperatuur. De warmteproductie in het lichaam komt voort uit het celmetabolisme. Bij inspanning is de warmteproductie daarom groter dan in rust of tijdens slaap. De warmteafgifte aan de omgeving vindt plaats op 4 manieren: afgifte aan de lucht rondom het lichaam, afgifte aan materialen tegen het lichaam (geleiding), straling en verdamping van zweet.
In een warme omgeving worden de eerste drie mechanismen minder effectief. Verdamping door zweten is dan het meest effectieve mechanisme om warmte te verliezen, mits er sprake is van een lage luchtvochtigheid. Indien een patiënt gedehydreerd is door onvoldoende vochtinname wordt de warmteafgifte door zweten minder effectief.
Kennis over de warmteregulatie is essentieel bij de behandeling van hitteberoerte, omdat je dan begrijpt hoe de warmte productie te verlagen en het warmteverlies te bevorderen.
Hitteberoerte
Er blijkt onder veel zorgverleners verwarring te bestaan over het begrip hitteberoerte (heatstroke). In veel EHBO boeken en medische literatuur wordt vaak de ‘klassieke hitteberoerte’ beschreven. Bij duursporters wordt echter vooral de ‘inspanning gerelateerde hitteberoerte’ gezien. Tussen beide vormen van hitteberoerte zijn een aantal belangrijke verschillen, waardoor met name de inspanning gerelateerde hitteberoerte niet altijd herkend wordt. Snelle herkenning en adequate behandeling zijn levensreddend.
Bij een hitteberoerte -ongeacht welk type- is er per definitie sprake van een lichaamstemperatuur van 40 graden Celsius of hoger in combinatie met neurologische verschijnselen zoals verwardheid, een verlaagd bewustzijn, insulten of bewusteloosheid. Daarnaast kunnen de vitale functies ernstig verstoord zijn en kan er een circulatiestilstand optreden.
Hitte-uitputting is vaak een voorloper van hitteberoerte, waarbij de lichaamstemperatuur normaal of licht verhoogd is, maar per definitie onder de 40 graden Celsius blijft en bewustzijn ongestoord is. Symptomen bij hitte-uitputting zijn onder andere: rusteloosheid, hevige dorst, zwakte, duizeligheid, collaps.
Klassieke hitteberoerte
Een klassieke hitteberoerte ontstaat als gevolg van oververhitting door langdurige blootstelling aan hitte terwijl het lichaam daar onvoldoende aan is aangepast en komt vooral voor in ‘epidemieën’ tijdens een warme periode of hittegolf. Patiënten zijn vaak jonge kinderen en ouderen die zichzelf niet goed uit de warmte kunnen verplaatsen en zelf onvoldoende drinken tot zich nemen. Door hoge luchtvochtigheid is het lichaam onvoldoende in staat om via zweten warmte kwijt te raken. Bij ouderen is er vaak sprake van medicatiegebruik.
Symptomen van de klassieke hitteberoerte zijn onder andere: een rode, warme en droge huid en een lichaamstemperatuur boven de 40 graden Celsius in combinatie met neurologische verschijnselen zoals onrust, verwardheid en bewustzijnsverlaging. Zweten is vaak afwezig. Er is een verhoogde ademfrequentie, tachycardie en hypotensie.
De inspanningsgerelateerde hitteberoerte
Een inspanningsgerelateerde hitteberoerte hoeft niet per se op te treden in een warme omgeving en wordt zodoende het hele jaar door gezien. De warmte ontstaat immers als gevolg van overmatige warmteproductie in het lichaam als gevolg van de inspanning. Het lichaam is vaak onvoldoende in staat om warmte kwijt te raken door vasoconstrictie in de huid, uitdroging door onvoldoende drinken en onvoldoende mogelijkheid tot warmteverlies door zweten en te warme kleding. De inspanning gerelateerde hitteberoerte treedt vaak op bij gezonde sporters en militairen die een hoog-intensieve inspanning leveren. Het risico op een hitteberoerte wordt nog vergroot als zij onvoldoende water en voeding tot zich nemen en als kleding gedragen wordt die de warmte afgifte tegengaat.
De reden dat de ‘inspanningsgerelateerde hitteberoerte’ niet altijd door zorgverleners herkend wordt is dat deze andere verschijnselen geeft. De huid van de (duur)sporter is in tegenstelling tot bij de klassieke hitteberoerte vaak bleek, koel en bezweet. Soms wordt juist gedacht aan onderkoeling. Adequate (rectale) meting van de lichaamstemperatuur geeft meer informatie en verbetert de herkenning van een inspanning gerelateerde hitteberoerte.
De symptomen die gezien worden bij een inspanning gerelateerde hitteberoerte zijn:
Een lichaamstemperatuur boven de 40 graden Celsius
Neurologische dysfunctie zoals:
Verwardheid, delier
Onrust, agitatie, prikkelbaarheid
Hoofdpijn
Uitvalsverschijnselen
Zwalkend lopen/coördinatiestoornissen
Collaps
Insulten
Bewustzijnsverlies
Stoornissen in de vitale functies (ABCD) zoals:
Bedreigde luchtweg
Snelle ademhaling
Zuurstoftekort, lage saturatie
Tachycardie
Hypotensie
Hartritmestoornissen
Circulatiestilstand
Multiorgaanfalen
Spierafbraak (Rhabdomyolyse)
Nierfalen
Of een sporter een verhoogd risico heeft op het optreden van hyperthermie en hitteberoerte is afhankelijk van intrinsieke en extrinsieke factoren.
Intrinsieke factoren
Leveren grote inspanning
Uitdroging
Leeftijd (omgekeerd gecorreleerd)
Gebrekkige acclimatisering
Slaaptekort, stress
Medicatiegebruik
Negeren signalen lichaam
Body Mass Index / Obesitas
Slechte/matige fysieke fitheid
Recente ziekte/koorts
Stijging kerntemperatuur tijdens warming-up
Extrinsieke factoren
Omgevingstemperatuur en weersomstandigheden (luchtvochtigheid, windsnelheid, direct zonlicht)
Kleding
Peer pressure
Weinig rust gunnen
Geen toegang tot vocht voor en tijdens inspanning
Gebrek aan kennis omtrent hyperthermie
Niet herkennen symptomen door zorgverleners
Geen adequaat behandelplan aanwezig
Gevolgen van een hitteberoerte
Bij een lichaamstemperatuur boven de 40 graden Celsius treedt schade aan de cellen op en wordt de stolling geactiveerd, bij een temperatuur boven 42 graden Celsius gaan cellen dood. Dit leidt tot een massale ontstekingsreactie in het lichaam en diffuse intravasale stolling (DIS). Uitblijvende of late behandeling kan leiden tot rhabdomyolyse (spierafbraak) en multi-orgaanfalen, wat fataal kan zijn.
De uitkomst van een hitteberoerte is afhankelijk van de ernst en duur van de hitteberoerte. Snelle herkenning en agressieve behandeling is essentieel om ernstige restschade en overlijden te voorkomen.
Meting van de lichaamstemperatuur Temperatuur moet centraal gemeten worden, via een rectale thermometer. Een oorthermometer geeft vaak een onbetrouwbare meting en kan de lichaamstemperatuur onderschatten en leiden tot onterecht niet behandelen.
Behandeling van een hitteberoerte
De behandeling van een hitteberoerte is het zo snel mogelijk omlaag brengen van de lichaamstemperatuur tot onder de 38.9 graden Celsius en zo ernstige schade aan de organen te voorkomen. Koelen moet gestart worden voordat de patiënt naar een ziekenhuis wordt getransporteerd. De enige reden om koelen kortdurend uit te stellen is het opstarten van reanimatie. Indien er stoornissen in de vitale functies optreden dienen deze conform de gangbare protocollen behandeld te worden.
Uit onderzoek blijkt dat onderdompeling (tot de hals) in een bad met (ijs)koud water de snelste afkoeling biedt (temperatuurdaling tot 0,3 graden Celsius per minuut) in vergelijking met de andere gangbare methoden. Het toepassen van een koelbad is een medische handeling die door getrainde zorgprofessionals moet worden uitgevoerd. Indien er geen koelbad beschikbaar is, maak dan gebruik van alternatieve methoden zoals coldpacks in de oksels en liezen, afsponsen en bedekken met handdoeken of lakens gedrenkt in (ijs)koud water. Deze koelmethoden geven een temperatuurdaling van 0,1 graden Celsius per minuut.
Het gebruik van een zilveren of zilver-gouden isolatie deken (reddingsdeken) is een onjuiste behandeling van een hitteberoerte! Het inpakken van het slachtoffer leidt tot verdere opwarming van het lichaam. Wel kan een deken gebruikt worden om een scherm te maken om schaduw te creëren. In de behandeling van een hitteberoerte is geen plaats voor paracetamol.
Auteur: Pim de Ruijter, anesthesioloog i.o., Radboud UMC Nijmegen. Namens urgentiegeneeskunde.com.
Meer informatie
The Resus Room Podcast – ‘Heat Illness’.
Ambulancezorg Nederland (AZN). Landelijk Protocol Ambulancezorg 8.1. LPA en VLPA protocol 7.6: Hypo-/hyperthermie.
Epstein et al. Heatstroke. N Engl J Med 2019;380:2449-59. (abonnement NEJM nodig)
Saanen et al. Wandelen in de zon: hitteberoerte en hitte-uitputting tijdens de Nijmeegse Vierdaagse 2006. Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 14 juli;151(28). (open access)
Eerste Hulp Wiki: Oververhitting
